Nocna zmiana

Scena z filmu Nocna Zmiana

Nocna zmiana - określenie wydarzeń politycznych z 4 czerwca 1992 roku. Tego dni został odwołany rząd Jana Olszewskiego, wyłoniony pół roku wcześniej po pierwszych od czasu II wojny światowej całkowicie wolnych wyborach. Słynna "nocna zmiana" nastąpiła w kilka godzin po tym, gdy do Sejmu trafiła przygotowana przez rząd lista tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa, na której znalazły się nazwiska m.in. 3 ministrów i 8 wiceministrów.

W nocy z 4 na 5 czerwca 1992 roku Sejm przegłosował wotum nieufności wobec rządu Jana Olszewskiego. Wtedy upadł pierwszy po II wojnie światowej rząd wyłoniony przez Sejm po całkowicie wolnych wyborach. Na długie lata pogrzebano też szansę na lustrację osób sprawujących funkcje publiczne. To właśnie strach przed "teczkami" stał się jedną z przyczyn odwołania pod osłoną nocy rządu premiera Olszewskiego. Dużą rolę odegrał w tej sprawie ówczesny prezydent Lech Wałęsa. Dopiero 25 lat po "nocnej zmianie" IPN potwierdził, że Wałęsa był tajnym współpracownikiem SB o pseudonimie "Bolek". Głosowanie nad wotum nieufności wobec gabinetu było bezpośrednim następstwem wykonania przez ówczesnego ministra spraw wewnętrznych, Antoniego Macierewicza, uchwały Sejmu z 28 maja (wnioskodawcą projektu uchwały był poseł Unii Polityki Realnej Janusz Korwin-Mikke). Uchwała ta zobowiązywała ministra do lustracji najważniejszych osób w państwie i ujawnienia nazwisk posłów, senatorów, ministrów, wojewodów, sędziów i prokuratorów będących współpracownikami Służby Bezpieczeństwa.Na "liście Macierewicza" widniały nazwiska osób zajmujących wysokie stanowiska państwowe - łącznie 64 nazwiska. Była też druga lista, dostarczona pod klauzulą "szczególnego znaczenia dla bezpieczeństwa państwa", na której znalazły się dwa nazwiska - ówczesnego prezydenta Lecha Wałęsy i marszałka Sejmu Wiesława Chrzanowskiego. Były to tajne dokumenty, lecz jego zawartość szybko trafiła do parlamentarzystów, a następnie do mediów. Nazwany "listą agentów" spowodował gwałtowną reakcję elit politycznych.

Centroprawicowy gabinet Olszewskiego po niespełna pięciu miesiącach pracy został odwołany przez Sejm. Było już trzy kwadranse po północy, 5 czerwca 1992 roku. Wniosek o wotum nieufności dla rządu zgłosił w imieniu Unii Demokratycznej, Kongresu Liberalno-Demokratycznego i Polskiego Programu Gospodarczego Jan Maria Rokita, a nieformalnie poparł go Sojusz Lewicy Demokratycznej. Za wotum nieufności głosowało 273 posłów przy 119 przeciw i 33 wstrzymujących się. W związku z obaleniem rządu Olszewskiego już 5 czerwca 1992 Waldemar Pawlak został desygnowany przez Lecha Wałęsę i Sejm na stanowisko nowego premiera. O wydarzeniach z czerwca 1992 r. Jacek Kurski nakręcił głośny dokument "Nocna zmiana" . W czasie głośnego posiedzenia Sejmu jeden z fotografów, Andrzej Hrechorowicz, uchwycił moment, w którym Lech Wałęsa śmiał się, gdy w Sejmie  odczytano z tzw. listy Macierewicza jego nazwisko, jako tajnego współpracownika służb.

Powołanie rządu

Jan Olszewski został powołany na stanowisko Prezesa Rady Ministrów 6 grudnia 1991 roku. Jego rząd został powołany 23 grudnia 1991 roku przez Sejm I kadencji. Był pierwszym rządem w III Rzeczypospolitej, wybranym we w pełni wolnych wyborach. - Jest uzgodnionym stanowiskiem koalicji, że przyszły rząd wyobrażamy sobie jako gabinet ponadpartyjny, w ramach którego będą pracować ludzie złączeni wspólną, silną wolą podołania tym gigantycznym trudnościom, jakie stoją przed naszą Ojczyzną - mówił Jan Olszewski po powołaniu na stanowisko Prezesa Rady Ministrów. Rząd Olszewskiego, powołany z inicjatywy Porozumienia Centrum, był gabinetem mniejszościowym. Partie, które w wyborach zdobyły największe poparcie - Unia Demokratyczna i Sojusz Lewicy Demokratycznej - nie były w stanie utworzyć gabinetów. Koalicję, na której opierał się Olszewski tworzyły Porozumienie Centrum, Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe, Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie i Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie Ludowe. Gabinet dysponował 114 mandatami. Rząd cieszył się jednak poparciem posłów NSZZ "Solidarność" i - początkowo - PSL. Rząd działał w nowej sytuacji międzynarodowej, 8 grudnia przestał istnieć ZSRR. To skłoniło ekipę Olszewskiego do podjęcia działań w celu integracji Polski z NATO i Wspólnotami Europejskimi. Podczas pobytu w Waszyngtonie w dniach 13-16 kwietnia 1992 roku premier otwarcie poruszył sprawę naszego członkostwa w NATO

Tło konfliktu

W nowej sytuacji geopolitycznej rozpoczęto negocjacje w sprawie wycofania armii rosyjskiej z Polski. Na tym tle doszło do sporu kompetencyjnego między prezydentem i rządem Olszewskiego. Lech Wałęsa pojechał do Moskwy, by negocjować "majątkowe, finansowe oraz inne sprawy związane z wycofaniem wojsk Federacji Rosyjskiej z Polski". Chodziło o stacjonujące od 1944 roku w Polsce byłe jednostki Armii Czerwonej. Punkt 7. porozumienia dotyczył powstania na terenie baz polsko-rosyjskich spółek. W odnalezionym w 2023 roku przez prof. Sławomira Cenckiewicza szyfrogramie z 21 maja 1992, jaki Olszewski wysłał do przebywającego w Moskwie Wałęsy czytamy, że rząd "uznaje za konieczne skreślenie art. 7". Istniała bowiem obawa, że wspomniane spółki staną się przyczółkiem rosyjskiej agentury. 16 grudnia 1991 roku Polska podpisała układ stowarzyszeniowy ze Wspólnotami Europejskimi. Rząd Olszewskiego rozpoczął proces dekomunizacji w wojsku i Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Odnotował sukcesy w kwestiach ekonomicznych, jak powstrzymanie inflacji, porządkowanie finansów publicznych, porozumienie z Międzynarodowym Funduszem Walutowym i Bankiem Światowym, a także w rozwiązywaniu sporów zbiorowych ze związkami zawodowymi. Dyskusyjne były natomiast działania rządu w rolnictwie czy podwyższenie taryf celnych. Zmieniono koncepcję prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, a zahamowanie tego procesu spowodowało otwarty konflikt rządu z ugrupowaniami liberalnymi w parlamencie. Konsternację wywołało wysunięcie przez Lecha Wałęsę niekonsultowanych z rządem, koncepcji NATO-bis i EWG-bis, które podważyły euroatlantycki kurs ekipy Olszewskiego.

Przebieg obrad, transmitowanych przez telewizję, był bardzo burzliwy. Około godz. 23 premier Olszewski, zdając sobie sprawę z tego, iż jego misja dobiega końca, wygłosił w TVP przemówienie. _ Uważam - mówił premier - że naród polski powinien mieć poczucie, że wśród tych, którzy nim rządzą nie ma ludzi, którzy pomagali UB i SB utrzymywać Polaków w zniewoleniu. Uważam, że dawni współpracownicy komunistycznej policji politycznej mogą być zagrożeniem dla bezpieczeństwa wolnej Polski _.

Oprócz Lecha Wałęsy wyróżniał się Donald Tusk, który nawoływał do policzenia głosów.

Chodziło o to, żeby Lech Wałęsa, Donald Tusk i cała zgraja mogli się zorientować czy mają większość, czy mogą wrócić na salę i przegłosować odwołanie rządu - powiedział w Polskim Radiu 24 Piotr Naimski, który w tamtym czasie był szefem UOP. Dodał, że podczas tamtejszych wydarzeń oprócz Lecha Wałęsy "wyróżnił się Donald Tusk, który nawoływał do policzenia głosów". - Chodziło o to, żeby Lech Wałęsa, Donald Tusk i cała zgraja mogli się zorientować czy mają większość, czy mogą wrócić na salę i przegłosować odwołanie rządu. Była taka atmosfera, że część osób tam siedzących była zdezorientowana, ale większość dokładnie wiedziała o co chodzi. Celem było odsunięcie premiera Olszewskiego i jego rządu od władzy - powiedział polityk. Przypomniał także słowa Waldemara Pawlaka z tamtej nocy. - On był wtedy młody. Kiedy to obserwował i brał udział w tym zamachu, który był uzgadniany, w pewnym momencie mu się wyrwało: "panowie, to przecież gangsterstwo". To jeden z niewielu momentów, kiedy Waldemar Pawlak miał rację - podkreślił Piotr Naimski.

Noc teczek, 4 czerwca 1992. Próba lustracji po polsku

To była decydująca noc dla dalszych dziejów Polski. Próba zerwania z przeszłością PRL zakończyła się obaleniem rządu Jana Olszewskiego. W przemówieniu podczas „nocy teczek” premier Olszewski zaapelował do posłów: „Chciałbym stąd wyjść tylko z jednym osiągnięciem, móc popatrzeć ludziom w oczy. I tego wam panie posłanki i panowie posłowie życzę po tym głosowaniu”. W mediach rozpoczęła się kampania propagandowa, wszem i wobec straszono, że tajni współpracownicy (TW) będą represjonowani, wyrzucani z pracy, a szykany dotkną także ich dzieci. Nie wspominano jednak, że chodzi przecież o obecność agentury w elitach władzy. Ówczesne nagłówki prasowe grzmiały: „Teczki Pandory”, „Teczki sieją strach”, „Wielkie łowy MSW”, „Kto obywatelem II kategorii”. Gwoli ścisłości należałoby wyjaśnić, że tak naprawdę nie istniało coś takiego jak teczka agenta. Możliwości weryfikacyjne były wielorakie, ponieważ istniało kilka teczek: teczka pracy, teczka personalna, która istnieje w wielu zakładach pracy i przedsiębiorstwach, do tego akta spraw, w których działali TW, czy fundusze operacyjne, z których należało się rozliczać. Mimo iż na początku lat dziewięćdziesiątych niszczono wiele materiałów oraz dokumentów Okrągłego Stołu, zostały one sfotografowane i umieszczone na specjalnych mikrofilmach. Ministerstwu udało się ustalić tożsamość 90 proc. TW.Wieczorem 4 czerwca Wałęsa przekazał do Sejmu list, w którym zwrócił się o natychmiastowe odwołanie Jana Olszewskiego ze stanowiska prezesa Rady Ministrów. Na niejawnym spotkaniu, które zostało nagrane kamerą VHS, a w którym brali udział m.in. Donald Tusk, Adam Michnik, Waldemar Pawlak, Tadeusz Mazowiecki, Leszek Moczulski, Lech Wałęsa, w tak zwanym „dżentelmeńskim porozumieniu”, wyznaczono na przyszłego premiera prezesa PSL Pawlaka. Wałęsa: „Jak tego dziś nie zrobimy, to mamy duży pasztet. (…) Wy nie wiecie, jak daleko oni zaszli, dlatego trzeba ich błyskawicznie. Natychmiast, dzisiaj. (…) Ja jutro nie mogę ich wpuścić do biura!”. „Tylko, że to jest trochę gangsterski chwyt” – odrzekł Pawlak. Aleksander Kwaśniewski z mównicy sejmowej podczas debaty poprzedzającej głosowanie nad odwołaniem rządu Olszewskiego: „Miał to być rząd nadziei, a był rząd beznadziejny. Sojusz Lewicy Demokratycznej będzie głosował za dymisją rządu Olszewskiego”.

Film Nocna zmiana (1994)

Film opowiada o wydarzeniach z 4 czerwca 1992 r. związanych z wykonaniem uchwały lustracyjnej (tzw. „noc teczek”). Dzięki zapisowi wideo z narad, które odbyły się tuż przed obaleniem rządu Jana Olszewskiego, na chwilę odsłonięta została kurtyna ukazująca prawdziwe oblicze sceny politycznej III RP. Zdaniem wielu, ten film to brutalna prawda o zdradzie narodowych interesów i degeneracji części elit politycznych, najbardziej zakłamanego wydarzenia najnowszej historii Polski.Trwający godzinę film jest bez wątpienia kultowym i obowiązkowym dla ludzi pragnących poznać prawdę o Polsce bez fikcji.

„Czyja Polska?” – 25 lat po obaleniu rządu Jana Olszewskiego

Członkowie tamtego rządu próbowali naprawiać Polskę. Postawili sobie za zasadniczy cel ukształtowanie jej jako kraju wolnego i demokratycznego, w tym także wolnego od bagażu komunistycznych doświadczeń. 25 lat temu niestety ten proces został zatrzymany – tak wydarzenia sprzed ćwierć wieku skomentował minister Mariusz Błaszczak podczas konferencji „Czyja Polska? Nocna zmiana – 25 lat później”. Rząd premiera Jana Olszewskiego, w trakcie swojego krótkiego urzędowania, mógł pochwalić się licznymi sukcesami: zatrzymano m.in. spadek produkcji, zahamowano wzrost inflacji i zatrzymano proces wyprzedaży za bezcen majątku narodowego, wstrzymując prywatyzację przedsiębiorstw państwowych. Dla wielu posłów z ugrupowań liberalnych i postkomunistycznych, był to właśnie główny powód głosowania za odwołaniem gabinetu.

Czyja Polska? Nocna zmiana. 3 dekady później – o czym jest program?

W nowej produkcji dokumentalnej zrealizowanej przez TVP dziennikarz Marcin Tulicki powraca do nocy z 4 na 5 czerwca 1992 roku. Wówczas w Polsce odwołany został rząd Jana Olszewskiego, który funkcjonował od 23 grudnia 1991 roku i powołany został przez Sejm I kadencji.Jednocześnie utworzono zespół lustracyjny, który badał związki polityków ze służbami bezpieczeństwa działającymi w latach 1944-1990.  Na początku maja 1992 roku Unia Demokratyczna, wówczas dominująca w Sejmie, podjęła decyzję o złożeniu wniosku o wotum nieufności wobec rządu Olszewskiego.

Dziennikarze ujawniają kulisy "nocnej zmiany"

Wpływy agentów i postokrągłostołowego establishmentu oraz desperacka obrona polskich interesów przez rząd Jana Olszewskiego – to temat najnowszego odcinka "Magazynu śledczego Anity Gargas". W tle walka o suwerenność Polski, o wyrwanie jej z rosyjskiej strefy wpływów oraz o lustrację polskich elit politycznych. Ujawniamy kulisy „nocnej zmiany" – odwołania rządu Jana Olszewskiego w czerwcu 1992 roku. Przypomnimy też mało znane nagranie, pokazujące jak Lech Wałęsa domagał się swojej teczki od ministra Antoniego Macierewicza. Które środowiska optowały za lustracją i dekomunizacją oraz popierały prozachodni kurs Polski, a które były za koncepcją pozostawienia Polski w sferze wpływów rosyjskich? Jakie rewelacje ujawniał tekst, który ukazał się w gazecie „Nowy świat" i zatrząsł sceną polityczną w Polsce? Na czym polegała idea polsko-rosyjskich joint ventures, które miały powstać na terenach posowieckich baz wojskowych? Kto doprowadził do usunięcia godzącego w polską rację stanu paragrafu z umowy polsko-rosyjskiej? Dlaczego polska scena polityczna była rozdrobniona i jaki związek z tym faktem ma niemiecka polityka wobec Polski?

Wpływ na kulturę

Wydarzenia z czerwca 1992 r. stały się inspiracją tekstu piosenki „Lewy czerwcowy” zespołu Kult. "Lewy czerwcowy" pochodzi z wydanej w 1998 roku płyty "Ostateczny krach systemu korporacji", a jego nieoficjalny tytuł brzmi "Panie Waldku, pan się nie boi". - Tekst utworu nawiązuje do upadku rządu Jana Olszewskiego i powołania gabinetu Waldemara Pawlaka.